พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
มีพระราชปณิธานแรงกล้าที่จะทำนุบ้านเมืองให้คงคืนบริบูรณ์ เช่น
สมัยกรุงศรีอยุธยาสืบต่อจากสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช เนื่องจากรัชสมัยของพระองค์
เริ่มเมื่อไทยได้รับเอกราชคืนมาแล้วถึง
15 ปี และมีความยาวนานถึง 28
ปี ประกอบกับพระองค์ทรงพระปรีชาญาณ
ทั้งในการปกครองและการกวี
พระองค์จึงทรงสามารถทำนุบำรุงบ้านเมืองในทุก ๆ ทาง โปรดเกล้า ฯ ให้ขุดคลองมหานาคเพื่อประชาชนได้สัญจรไปมาสะดวกและเป็นที่เล่นเรือ เล่นสักวาในฤดูน้ำหลาก เช่น
สมัยกรุงศรีอยุธยาทรงพระราชนิพนธ์วรรณคดีและโปรดเกล้า ฯ ให้นักปราชญ์ราชกวีซึ่งส่วนมากมีชีวิตสืบทอดมาแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย ช่วยกันแต่งวรรณคดีขึ้นใหม่ และซ่อมชำระของเก่าทั้งคดีโลกและคดีธรรม พระองค์มีพระบรมราโชบาย
นำวรรณคดีมาใช้ในการพัฒนาประเทศ
ทรงยกย่องวรรณคดีเป็นศรีสง่าของบ้านเมือง
ทรงใช้วรรณคดีเสริมสร้างสติปัญญา
ปลูกฝังจริยธรรมตลอดจนบำรุงขวัญ
ความกล้าหาญและความบันเทิงสุขแก่ประชาชน
วรรณคดีในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีข้อที่ควรสังเกต คือ
1.มีทั้งร้อยกรองและร้อยแก้ว ร้อยแก้วมีลักษณะเปลี่ยนแปลงจากเดิม ซึ่งส่วนมากเป็นพงศาวดารและเทศนา เกิดเรื่องแปลของพงศาวดารจีน มอญ
และอิหร่าน คือ สามก๊ก
ราชาธิราช และนิทานอิหร่านราชธรรม
เป็นผลให้วรรณคดีต่างชาติมีอิทธิพลต่อวรรณคดีไทยมากขึ้น นอกเหนือจากวรรณคดีอินเดีย และชวา
จึงทำให้เกิดวรรณคดีในรูปของงานแปลแพร่หลาย
2. เป็นสมัยฟื้นฟูวรรณคดี โดยรวบรวมต้นฉบับไม่ให้สูญหาย
และซ่อมชำระของเก่าสมัยอยุธยา ส่งเสริมให้แต่งวรรณคดีขึ้นใหม่ เพื่อประดับพระนคร นอกจากนี้ยังฟื้นฟูด้านการละครและศิลปกรรม พระเจ้าแผ่นดินทรงเป็นผู้นำในการกวี ทรงพระราชนิพนธ์เอง
ทรงสนับสนุนให้กวีอื่นแต่งและทรงอุปถัมภ์กวีในราชสำนัก
3.
เนื้อเรื่องของวรรณคดีสมัยนี้เป็นแนวทั้งทางโลกและทางธรรม
3.1
เป็นเรื่องเกี่ยวกับศาสนาและศีลธรรมอันดี
เช่น พระไตรปิฎก ไตรภูมิโลกวินิจฉัย มหาเวสสันดรชาดก ลิลิตศรีวิชัยชาดก นิทานอิหร่านราชธรรม
3.2
เป็นเรื่องเกี่ยวกับกฎหมายและระเบียบแบบแผนของสังคม เช่น
กฎหมายตราสามดวง ลิลิตพยุหยาตราเพชรพวง
3.3
เป็นเรื่องเกี่ยวกับประวัติความเป็นมาของบ้านเมือง เช่น
พระราชพงศาวดาร
3.4
เป็นเรื่องเกี่ยวกับประวัติความเป็นมาของบ้านเมือง เช่น
สามก๊ก ราชาธิราช เพลงยาวรบพม่าที่ท่าดินแดง นิราศเสด็จไปรบพม่าที่นครศรีนครธรรมราช
3.5
เป็นเรื่องเกี่ยวกับความบันเทิง เช่น บทละครเรื่องรามเกียรติ์ อิเหนา
ดาหลัง อุณรุทและ บทมโหรีเรื่องกากี