ถึงแม้การเกี่ยวข้องกับประเทศตะวันตกจะทำให้สภาพความเป็นไปของบ้านเมืองเปลี่ยนแปลงไปหลายประการดังกล่าวมาแล้ว แต่อิทธิพลตะวันตกยังไม่มีผลกระทบต่อวรรณคดีมากนัก
ทั้งนี้เป็นเพราะกวีผู้สร้างสรรค์งานวรรณคดีในรัชกาลที่ 4
ส่วนมากมีผลงานต่อเนื่องมาจากรัชกาลที่
3
และกวีที่มีชื่อเสียงขึ้นใหม่ในรัชกาลที่
4
ก็ยังคงยึดแนวการประพันธ์และความคิดของกวีรุ่นก่อน ๆ เป็นส่วนใหญ่
การเคลื่อนไหวทางวรรณคดีในรัชกาลนี้ที่เห็นได้ชัดบางประการมีดังนี้
1.ร้อยแก้วเริ่มมีบทบาทมากขึ้น ร้อยแก้วซึ่งเคยจำกัดอยู่ในประเภทนิทาน นิยาย
กฎหมาย พงศาวดารและศาสนา ได้ขยายออกไปเป็นสารคดี ความเรียงอธิบาย จดหมายเหตุการณ์เดินทางและหนังสือพิมพ์ นอกจากนี้ภาษาร้อยแก้วยังได้รับการเอาใจใส่ปรับปรุงให้ถูกต้องตามหลักภาษา กะทัดรัด
ความหมายกระชับรัดกุมและมีความไพเราะ
2.
มีเนื้อหาขยายออกไปถึงเรื่องราวของประเทศตะวันตก
เช่น นิราศลอนดอน จดหมายเหตุ
เรื่องราชทูตไทยไปลอนดอนของหม่อมราโชทัย
3.
มีการแปลเรื่องอิงพงศาวดารจีนเพิ่มขึ้นอีก
12 เรื่อง มากกว่าที่เคยแปลไว้ในรัชกาลก่อน ๆ
4.
มีการออกหนังสือพิมพ์ทั้งของทางราชการและเอกชน
ของทางราชการคือ ราชกิจจานุเบกษาและของเอกชนอีก 7 ฉบับ
ราชกิจจานุเบกษาลงพิมพ์ข่าวสารและประกาศทางราชการตลอดจนกฎหมายต่าง ๆ
5.
มีการซื้อขายลิขสิทธิ์วรรณกรรม หมอบรัดเลย์ซื้อลิขสิทธิ์เรื่องนิราศลอนดอนเป็นเงิน 400
บาท เมื่อ พ.ศ.2405
นับเป็นการซื้อขายลิขสิทธิ์ครั้งแรกในประเทศไทย
6.
มีการพิมพ์หนังสือวรรณคดีสำคัญจำหน่ายแพร่หลาย
เช่น หมอบรัดเลย์พิมพ์เรื่องสามก๊ก